دو مجرم در صحنه‌یِ یک جرم قاچاقِ موادِمخدر دستگیر می شوند. 

آن‌ها را در اتاق‌های جداگانه قرار می‌دهند. 

به هر دوی آن‌ها گفته می‌شود که اگر یکی از شما اعتراف کند و دیگری اعتراف نکند، آن کسی که اعتراف نکرده به 10 سال زندان و آن‌که اعتراف کند، بی‌درنگ آزاد می‌شود.

اگر هیچ یک از شما اعتراف نکند، هرکدام به یک سال حبس، محکوم می‌شوید. اما اگر هر دو اعتراف کنید، هرکدام به ۵ سال حبس محکوم خواهیدشد. مطلب بالا را یک‌بار دیگر بخوانید تا درکِ عمیق‌تری نسبت به موقعیتِ بغرنج زندانیان بیابید.

 

اگر شما اعتراف کنید و طرف مقابل هم اعتراف کند به ۵ سال حبس محکوم می‌شوید. اما اگر او اعتراف نکند، شما آزاد می‌شوید. یعنی نتیجه‌ی کار شما، به عملکردِ طرفِ مقابل وابسته است. حال اگر شما اعتراف نکنید و طرف مقابل هم اعتراف نکند، هرکدام یک سال حبس را تحمل خواهیدکرد. اما اگر او اعتراف کند، به ۱۰ سال زندان محکوم خواهیدشد! شما باشید چه می‌کنید؟!

فرض این مسئله بر این است که این تصمیم یک‌بار برای دو زندانی تحقق خواهدیافت. یعنی تکراری برای این بازی در کار نیست. یعنی هیچ رابطه‌ی دیگری بین زندانیان نیست و اصلاً معذوریت اخلاقی و عاطفی بین زندانیان وجود ندارد.

قاعدتاً در این موقعیت تصمیم‌گیری، سود و زیان تصمیم هریک از این دو زندانی، وابسته به سود و زیان زندانی دیگر است. با یک تحلیل ساده هر یک از این دو زندانی خواهند فهمید که سودشان در اعتراف کردن است، اما اگر هر دو آن‌ها بخواهند که سود خود را دنبال کنند، شرایط بدتر از زمانی است که هیچ‌کدام اعتراف نکنند. یعنی اگر هر زندانی، سود طرف دیگر را هم مدنظر قرار دهد، به نفع خودش نیز تمام خواهدشد. اما چون این بازی یک‌بار تحقق می‌یابد و تکراری در آن نیست، هر زندانی به فکر رهایی خویش است و بس.

این مسئله به عنوان دیلمای زندانی مطرح شده و هرگونه تلاش برای دادن پاسخ و شکل‌گیری حالت‌های متفاوت، منتهی به شکل گرفتن نظریه‌ی بازی‌ها یا با اسم جدیدتر آن تئوری انتخاب شده‌است. نظریه‌ای که تحلیل‌هایش منتهی به پیدا کردن خروجی‌هایی می‌گردد که می‌توان اسم استراتژی پایدار را بر آن‌ها نهاد: استراتژی‌ای که در صورت بهره گرفتن از آن، منِ نوعی برنده باشم، اما اگر حریف نیز آن را به‌کار گیرد، من هم‌چنان نبازم. در این مورد استراتژی پایدار قطعاً استراتژی آغاز هرگونه حرکتی با رویکرد همکاری است. زیرا همکاری به نفع طرفین است. اگر هرکسی فقط نفع خود را دنبال کند، اعتراف کردن بهترین رویکرد است، اما اگر بخواهیم نفع طرف دیگر را هم در نظر بگیریم، آن‌گاه همکاری از خلال اعتراف نکردن را ترجیح خواهیم داد. البته موقعیت این دیلما، یک موقعیت ویژه است. ویژه بودن آن هم ریشه در این دارد که این اتفاق، یک اتفاق یک‌باره است.

موقعیت دیلمای زندانی با واقعیت رابطه‌ی مذاکرات هسته‌ای بین ایران و آمریکا مشابه است. لختی روی آن بیندیشید. با درک بازی فوق، شاید بپرسید چرا آمریکا سال ۹۷ از برجام خارج شد؟

ایران و آمریکا را به جای دو زندانی قرار دهیم. بازی که با توجه به ماهیت روابط بین کشورها، صرفاً وابسته با منافع ملی است و هیچ‌گونه معذوریت اخلاقی در آن راه ندارد. ایران تصمیم گرفت که اعتراف نکند، در عوض آمریکا که شاهد اعتراف ایران بود، اعتراف را به نفع خویش دید. چون بازی هم یک‌بار بود برای او هیچ ضرری نداشت. پس ایران به حبس ۱۰ ساله یعنی تمام ضرر و آمریکا آزاد شد و تمام سود بازی را بُرد. ایران به فکر بازی بُرد – بُرد بود. اما آمریکا با انتخاب استراتژی دیگر، تمام باخت را به ایران تحمیل کرد، هم جلوی رشد برنامه‌ی هسته‌ای ایران را گرفت (در قلب رآکتور اراک سیمان ریخت، ایران را متعهد به جمع آوری سانترفیوژهای جدیدش کرد، نیروگاه‌های نطنز و بوشهر را محدود کرد و…) و هم شوک‌ سنگینی به اقتصاد ایران وارد کرد. از آن طرف آمریکا هیچ ضرری نکرد، نه از بُعد امنیتی و نه از بُعد اقتصادی. اما ایران از هر دو بُعد متحمل خسارت‌های سنگینی شد.

حال به زمان حال برگردیم. شاید شنیده باشید که ایران در مذاکرات جدید هسته‌ای بازگشت به برجام، دائماً از آمریکا، مطالبه تضمین می‌کند. تضمین به این مفهوم که دیگر بد عهدی نکند و از برجام خارج نشود. اما در بازی‌ای که یک‌بار تکرار می‌شود و رابطه‌ی بلندمدتی بنا نیست شکل بگیرد، چه تضمینی می‌توان گرفت؟ چون مذاکره‌ی بین ایران و آمریکا بر مبنای گفته‌های مسئولان دو کشور، صرفاً در همین مورد است و رابطه بلندمدت دیگری برای آن متصور نیستیم. یعنی هیچ رابطه‌ی دیپلماتیک یا اقتصادی بنا نیست بین ایران و آمریکا شکل بگیرد.

به عبارت دیگر، هیچ رابطه‌ی دو طرفه‌ای بین این دو کشور نیست. صرفاً ایران می‌خواهد که آمریکا اجازه دهد سایر کشورها با ایران تبادل تجاری داشته باشند. دقت کنید «سایر کشورها». یعنی آمریکا خودش طرفی از این تجارت نیست. 

پس هر تصمیمی هم که بعداً بگیرد برایش ضرر اقتصادی نخواهدداشت. طبق شنیده‌ها از محافل مطبوعاتی، ایران برای این تضمین، مطالبه‌ی مبلغ سنگینی «پول» کرده‌است تا اگر آمریکا از برجام خارج شد، آمریکا و سایر طرف‌های مذاکره غرامت بپردازند. اما آیا این عملی است؟ به نظر نگارنده، خیر. هیچ تضمینی در پرداخت غرامت نیست. آن‌ها حساب‌های خودمان را هم بلوکه می‌کنند حال چه تعهدی در پرداخت غرامت دارند؟! چه اجباری در کار است؟!

اما به نظر نگارنده، می‌توانیم از آمریکا یا سایرکشورهای غربی، یک تضمین امنیتی بگیرم تا منافع بلندمدت امنیتی آن‌ها به برجام گره بخورد. به چه معنی؟ به این معنا بندی در برجام قید شود که اگر آمریکا یا هرکدام از کشورهای طرف مذاکره بدعهدی کردند و مانند قبل از برجام خارج شدند، ایران حق دارد بمب هسته‌ای بسازد. مشروع و قانونی. به امضای طرف‌های مقابل و تایید شورای امنیت هم برسد. یعنی به صورت حقوقی، بندی به این مفهوم در برجام بگنجانند تا منافع امنیتی طرف مقابل نیز به برجام گره بخورد. حتی نیاز است جهت تاثیرگذاری در حرکت قانونی و مشروع، این بند از برجام به کررات در رسانه‌ها و جراید منتشر شود تا اگر دولت‌های طرف مقابل روزی فکر بدعهدی به سرشان زد، در مقابل افکار عمومی مردم کشور خود و سایر جهانیان قرار بگیرند و از بدعهدی صرف نظر کنند. این یک پیشنهاد تضمین امنیتی بود. چراکه به‌زعم نگارنده تضمین اقتصادی برای آمریکا قابل طرح نیست. پس باید به سمت پیشنهادهای امنیتی قدم برداریم. پیشنهاد فوق از بُعد حقوقی قضیه و جهت ایجاد شرایط بازدارندگی مطرح شد؛ وگرنه نیّت نگارنده، ساختن واقعی بمب اتم نیست. 

باید کاری کنیم که رابطه‌ي بلندمدت اقتصادی یا امنیتی بین کشور ایران و طرف‌های غربی و بلکه سایر کشورهای جهان با اولویت همسایگان، شکل بگیرد. در این صورت، قرارداد برجام یا هر قرارداد دیگری، ضمانت اجرایی خواهدداشت. دقت کنید که مسئله دیلمای زندانی، یک موقعیت رقابتی یک‌باره بود و از همین روست که مسئله به‌غایت پیچیده می‌شود. چرا دو نفری که بده‌بستانی طولانی با هم ندارند، می‌بایست با یک‌دیگر همکاری کنند؟! روابط بین کشورها هم همین‌گونه است…

نویسنده مصطفی شکری دکترای اقتصاد بین‌المللی