پدیده‌ي شوتی‌گری را باید در راستای پدیده‌های دیگری مانند کول‌بری و سوخت‌بری در غرب و جنوب غرب ایران نگاه کرد که درآن نیروی کار در یک جامعه‌ي توسعه‌نیافته به‌خاطر بی‌کاری و فقر و گاه وسوسه‌ي درآمد بالا خود را واسطه‌ي انتقال کالای قاچاق از یک مسیر دشوار قرار داده، برای لقمه‌ای نان ریسک بزرگی را مرتکب که گاه به قیمت جان و مال و زندگی‌اش تمام می‌شود.

اگر این تعریف ساده را از شوتی‌گری بپذیریم این پدیده در سه سطح کلان، میانه و خرد قابل تبیین است:

۱- وجود اقتصاد ناسالم که در آن گروهای قاچاقچی با ورود کالاها به صورت غیرقانونی و عدم پرداخت مالیات خواهان این هستند که کالاهای قاچاق خود را با کم‌ترین هزینه وارد بازار و شبکه توزیع کالاها کنند. اما چون امکان ورود این کالاها به صورت رسمی را ندارند از شوتی‌ها برای وارد کردن کالاهایشان به بازار و رساندن به دست فروشندگان عمده از مناطق بندری تا بازار تهران و کلان‌شهرها استفاده نموده، ریسک و هزینه‌ي ورود به این بازار و خطرات آن را غالباً به دوش شوتی‌ها می‌اندازند. بدین‌روی در این مسیر قاچاقچی و عرضه‌کنندگان عمده کم‌ترین هزینه را متحمل شده ولی بیش‌ترین سود را دریافت می‌کنند. شوتی‌ها غالباً ناگریز در خدمت فربه کردن این اقتصاد ناسالم قرار می‌گیرند.

۲- این کار، گرچه در قانون ممنوع است ولی در عرف جامعه به‌عنوان یک شغل پذیرفته شده است. تنها وقتی فرد در حین انتقال کالا توسط نیروهای انتظامی دستگیر و یا به‌خاطر تعقیب و گریز کشته می‌شود جنبه‌ي مجرمانه‌ي شغل آشکار می‌گردد، بنابراین دولت‌ها نیز به‌خاطر ناتوانی در ایجاد شغل مناسب غالباً نگاهی دوگانه به این پدیده دارند. از یک‌طرف به‌عنوان امر غیرقانونی با آن رسماً برخورد می‌کنند ولی از طرف دیگر چون اکثر این افراد از طبقات پایین جامعه هستند و از سرناچاری وارد این شغل شده‌اند معمولاً با آن‌ها سخت‌گیری نمی‌شود، بنابراین وجود این سیاست نامنسجم و دوگانه باعث رشد و گسترش این پدیده شده است.

۳- هزینه‌های اجتماعی، اقتصادی و سازمانی زیادی بابت این کار، سالانه توسط دولت اعم از نیروی انتظامی و دادگستری و اداره‌ي زندان‌ها و خانواده‌های این افراد صرف می‌شود. حتا بسیاری از کارکنان پلیس، رانندگان و عابران عادی نیز غیرمستقیم قربانی شوتی‌گری هستند.

۴- وجود لشکر بی‌کاران و فقر گسترده، به‌ویژه درغرب ایران و جوانانی که صاحب شغل رضایت‌مندی نیستند و خواهان آن هستند که با ریسک بالا صاحب ثروت بیش‌تری شوند تا کاستی‌های زندگی خود را جبران کنند باعث شده که تقاضای زیادی برای وورد به این کار وجود داشته باشد و این افراد از توان چانه‌زنی بالایی نیز در مقابل صاحبان کار نداشته باشند! این کارها بدون داشتن بیمه تامین اجتماعی خود و خانواده صورت گرفته بوده و حتا فرد نیز باید خود شخصاً بار خود را بیمه نموده و در صورت دستگیری و یا تصادف و یا گرفتار شدن در دام راه‌زنان امکان پیگیری قضایی و حقوقی نداشته، خود باید جبران کننده‌ي همه مشکلات باشد.

۵- موقعیت جغرافیایی استان‌هایی مثل لرستان، ایلام و خوزستان به‌عنوان مناطقی بین مرکز و استان‌های ساحلی و بی‌کاری آن‌ها باعث شده که ساکنان این مناطق به‌عنوان نیروی کار ارزان در خدمت این پدیده قرار بگیرند و تامین کننده‌ی ارزان آن باشند.

۶- اشاعه و یادگیری جمعی در گسترش این پدیده نقش زیادی داشته و در گستردگی این امربین جوانان بسیار موثر است. چراکه معمولاً با خرده فرهنگ غالب جوانان هم‌نوایی بالایی دارد. رانندگی با سرعت بالا و مدام در سفر بودن و کسب درآمد بالا و توانایی زندگی مجردی و دور از خانه ولو با ریسک بالا و بازنمایی آن در شبکه‌های مجازی باعث شده که افراد بیش‌تری به این کار جذب شوند.

در سطح خرد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- پیامدهایی که در سطح خانواده‌ها به‌جا می‌گذارد. از دستگیری و ضبط اموال و اجناس تا کشته شدن فرد در تصادف و تعقیب و گریز توسط پلیس‌، عزادار شدن خانواده و بی‌سرپرست شدن یک خانواده و یا زندانی شدن طولانی فرد و جریمه‌های سنگین می‌تواند هزینه‌هایی باشد که این افراد و خانواده‌هایشان متحمل می‌شوند. در کنار همه‌ي این‌ها استرس دایمی این افراد و خانواده‌هایشان در هنگام سفر و ترس از دستگیری را باید اضافه کرد.

۲- ناکامی‌های طولانی و عقب‌افتادگی زیاد بسیاری از جوانان از تشکیل خانواده و داشتن حداقل رفاه و سرپناه باعث شده تا در جوانی و یا میان‌سالی به‌دنبال شغلی با ریسک بالا و درآمد بیش‌تر باشند تا زندگی عقب‌افتاده‌ي خود را جبران کنند. معمولاً شوتی‌گری تا حدی می‌تواند به این خیال دیرآمدن ولی زود رسیدن پر و بال داده، آن‌ها را وارد این فرایند پرخط گند و جسارت این افراد زمینه‌ها مناسبی را در خدمت باندهای قاچاق قرار دهد.

۳- شوتی‌گری برخلاف کول‌بری و سوخت‌بری با ماشین‌سواری صورت می‌گیرد و با زحمت جسمانی کم‌تری (غیر از بی‌خوابی) همراه است. بنابراین این کار می‌تواند در جوانان همراه با نوعی نمایش شجاعت، قدرت، مردانگی و اعتماد به نفس، تخلیه هیجانات در شکل رانندگی با سرعت بالا، تعقیب و گریز با پلیس، ماجراجویی‌های رانندگی و حرکت در بی‌راهه‌ها و حتا خطر و آسیب برای دیگران همراه باشد. مروری بر فیلم‌هایی از این قشر در شبکه‌های مجازی نشان می‌دهد که بعضی با نمایش‌های آرتیستی پدال سرعت ماشین را روی ۲۲۰کیلومتر رسانده و در حال فرار از دست پلیس و رفتن به مقصد نشان داده و حتا رجزخوانی نیز می‌کنند. این نمایش‌ها به‌نوعی بازنمایی حس قدرت و تخلیه‌ي هیجانات در جوانانی است که سال‌هاست به‌خاطر نداشتن کار و شغل مناسب عزت نفس آنان مورد خدشه قرار گرفته، با این کارها سعی در نمایش قدرت و رقابت با پلیس را دارند که در این بین گاهی با افراد بی‌گناهی تصادف کرده، آن‌ها را قربانی ماجراجویی خود می‌کنند.

بنابراین اگر خواهان مقابله با شوتی‌گری در جامعه هستیم ابتدا باید با اقتصاد غیررسمی و باندهای قاچاق مبارزه کنیم که در مبدا و مقصد این جریان‌ها را هدایت می‌کنند. پیدا کردن این باندها و کنترل آن‌ها کار سختی نیست، وگرنه مقابله با افراد واسطه‌‌گر چه در جای خود ضروری است ولی ریشه‌ي موضوع را قطع نمی‌کند. چراکه این گروه شوتی‌ها بیش‌تر معلول اقتصاد ناسالم هستند تا علت آن .اول باید اقتصاد کشور را سامان داد و با اقتصاد غیررسمی مقابله نمود، زمینه‌های اشتغال سالم و پایدار ایجاد نمود و راه را برای کسب شغل مناسب و حتا حداقلی فراهم نمود و سپس راه را براین‌گونه افراد برای پیوستن به شبکه‌ي قاچاق سد نمود وگرنه سخت‌گیری بر این افراد فقط تعداد قربانیان را گسترده‌تر می‌کند. چون این افراد چه برنده باشند یا بازنده به هرروی برای پیدا کردن شغل و رفع معاش به‌هر راهی تمسک می‌جویند.

مجتبی ترکارانی/ دکترای جامعه‌شناسی/ سرچشمه: سیمره‌ی 589